Biến chứng tim mạch của tăng huyết áp

Tăng huyết áp (THA) dẫn đến các biến chứng ở não, tim và thận thông qua 2 cơ chế, cả hai cơ chế này đều do ảnh hưởng của tăng áp lực trong động mạch.

Thứ nhất là do ảnh hưởng của áp lực máu cao trên cấu trúc và chức năng của tim và mạch máu; thứ hai là do sự tiến triển của vữa xơ động mạch. Cơ chế đầu tiên là do hậu quả trực tiếp của huyết áp (HA), trong khi cơ chế thứ hai là do sự tương tác với các yếu tố nguy cơ khác để gây ra các bệnh tim mạch, quan trọng nhất là tăng cholesterol máu. Do vậy, đột qụy liên quan chặt chẽ với các ảnh hưởng trực tiếp của huyết áp, trong khi bệnh động mạch vành (ĐMV) liên quan với vữa xơ động mạch. Sự liên quan giữa huyết áp với biến cố đột qụy chặt chẽ hơn là với biến cố ĐMV.

Biến chứng bệnh ĐMV

Phân tích tổng hợp 61 nghiên cứu cho thấy có sự liên quan chặt chẽ giữa HA tâm thu và HA tâm trương với nguy cơ bị biến cố ĐMV ở 5 nhóm tuổi từ 40-49, 50-59, 60-69, 70-79, 80-89. Nghiên cứu cho thấy cứ tăng mỗi 20mmHg HA tâm thu (khi HA tâm thu thay đổi từ 115-180mmHg) và/hoặc tăng mỗi 10mmHg HA tâm trương  (khi HA tâm trương tăng từ 75-100mmHg) thì tăng gấp 2 lần nguy cơ. Có sự tương tác giữa các yếu tố nguy cơ với nhau, do vậy mối liên quan giữa HA tâm thu và nguy cơ bệnh ĐMV càng chặt chẽ hơn ở bệnh nhân có cholesterol máu cao hơn là các bệnh nhân có cholesterol máu bình thường. Mặc dù đã xác định rõ ràng rằng HA là một trong 3 yếu tố nguy cơ chủ yếu gây bệnh ĐMV (2 yếu tố nguy cơ kia là cholesterol máu cao và hút thuốc lá), nhưng người ta thấy biến chứng bệnh ĐMV thường xuất hiện ở các bệnh nhân không có đầy đủ cả 3 yếu tố nguy cơ này. Nghiên cứu tiến cứu ngẫu nhiên cho thấy ở các bệnh nhân bị nhồi máu cơ tim (NMCT) tử vong và không tử vong, một trong số ba yếu tố nguy cơ chủ yếu trên xuất hiện ở ít nhất 90% các trường hợp.

Siêu âm tim cho bệnh nhân.

Sự liên quan giữa nguy cơ và huyết áp ở mỗi cá thể, những người đã bị NMCT là khác nhau và đã được báo cáo cáo là có hình chữ J sau 2 năm đầu tiên bị NMCT (ví dụ có sự tăng nguy cơ nghịch thường ở các đối tượng có HA ở mức độ thấp nhất, như dưới 110/70mmHg), nhưng với theo dõi lâu dài hơn có sự liên quan thuận. Tăng tỷ lệ tử vong ở mức HA thấp hơn có thể là một ví dụ của thuyết quan hệ nhân quả ngược, HA thấp là do tổn thương cơ tim trầm trọng hơn. Tiền sử THA do vậy không làm tăng tỷ lệ tử vong sau NMCT, nhưng nó dự báo tái NMCT.

Khuyến cáo chính thức trong điều trị bệnh nhân THA có bệnh ĐMV là mục tiêu điều trị huyết áp dưới 140/90mmHg, trong khi giảm HA nhiều hơn có lợi hay gây hại còn đang tranh cãi. Giả thuyết đường cong hình chữ J là điều được thừa nhận dựa trên sự quan sát gợi ý rằng nếu HA tâm trương quá thấp có sự tăng nghịch thường các biến chứng. Lý do bởi vì tưới máu ĐMV chủ yếu được thực hiện trong thời kỳ tâm trương, việc giảm quá nhiều HA tâm trương ở bệnh nhân có bệnh ĐMV có thể dẫn đến thiếu máu cơ tim. Một số báo cáo ủng hộ ý kiến này, bởi vì đường cong J được thấy ở bệnh NMCT cấp nhưng không thấy ở bệnh nhân đột qụy, do vậy có câu ngạn ngữ rằng HA càng thấp pháo đài càng vững chắc. Phân tích một nghiên cứu gần đây đã khẳng định rằng có sự tăng nguy cơ tử vong do mọi nguyên nhân và NMCT ở các bệnh nhân có HA tâm trương dưới 75mmHg. Lại lần nữa không có sự liên quan với đột qụy. Số liệu từ nghiên cứu Framingham Heart cũng ủng hộ ý kiến hiện tượng đường cong J, nhưng chỉ ở bệnh nhân có tiền sử NMCT và có HA tâm thu cao và HA tâm trương thấp. Tại thời điểm hiện nay, cần thận trọng tránh làm giảm quá nhiều HA tâm trương ở các bệnh nhân có bệnh ĐMV, đặc biệt là nếu HA tâm thu cao. Trong thực hành lâm sàng điều này rất khó, bởi vì khó lòng chỉ làm giảm HA tâm thu mà không làm ảnh hưởng đến HA tâm trương.

Biến chứng suy tim

Suy tim hiện nay là nguyên nhân hàng đầu gây nhập viện của các bệnh nhân trên 65 tuổi, và không giống như các biến chứng khác của THA, tỷ lệ bị suy tim đã tăng lên đáng kể trong những năm gần đây. Với phụ nữ và nam giới khoảng 40 tuổi, nguy cơ bị suy tim khoảng 20% trong những năm còn lại của cuộc đời, một con số cao đáng ngạc nhiên. Nếu đối tượng có mắc bệnh ĐMV được loại trừ thì tỷ lệ này là 11% ở nam giới và 15% ở nữ giới. HA là yếu tố ảnh hưởng chủ yếu. Nguy cơ tăng gấp 2 lần ở nam giới và gấp 3 lần ở nữ giới có THA so với những người có HA bình thường. 90% số trường hợp mới bị suy tim có tiền sử bị THA. Nguy cơ này có liên quan chặt chẽ với chỉ số HA tâm thu hơn là HA tâm trương. Điều trị bệnh THA ở người lớn tuổi sẽ làm giảm tỷ lệ bị suy tim khoảng 50%.            

Trong khoảng 10 năm gần đây, có khoảng gần ½ số bệnh nhân có triệu chứng kinh điển của suy tim nhưng chức năng tâm thu thất trái bình thường (EF > 50%) trên siêu âm tim. Những người này bị suy chức năng tâm trương của tim. Suy tim tâm trương chiếm khoảng 74% các trường hợp bị suy tim trong số các bệnh nhân THA. Nguyên nhân của suy tim tâm trương là do sự thay đổi ở trong tim. Những thay đổi tiên phát trong THA xuất hiện ở động mạch ngoại biên. Bệnh nhân THA xuất hiện phì đại thất trái và suy tim là bởi vì tăng áp lực mạch gây tăng gánh nặng cho tim hay tăng hậu tải. Vì sao điều này không áp dụng được cho suy tim tâm trương? Bệnh nhân suy tim tâm trương có ĐMC cứng hơn bệnh nhân bình thường, do vậy làm tăng nhanh phản hồi sóng mạch từ ngoại biên, kết hợp với tăng áp lực tâm thu động mạch chủ trung tâm và giảm áp lực tâm trương. Yếu tố thứ hai sẽ dẫn đến giảm tưới máu ĐMV trong thời kỳ tâm trương và do vậy làm ảnh hưởng đến sự thư giãn của cơ tim.

Phình động mạch chủ bụng

Tỷ lệ bệnh nhân bị phình động mạch chủ (ĐMC) bụng ngày càng tăng lên do số người già có mang các yếu tố nguy cơ tim mạch từ thời trung niên ngày càng tăng. THA là một trong các yếu tố nguy cơ chính gây phình ĐMC bụng. Có sự liên quan giữa chỉ số HA và tỷ lệ mắc phình ĐMC bụng: khoảng 3% những người THA nhẹ có tuổi từ 60-75 bị bị phình ĐMC bụng trong khi tỷ lệ này là 11% ở những người có HA tâm thu >195mmHg. Do vậy, siêu âm ĐMC cần thực hiện cho các bệnh nhân nam giới trên 65 tuổi có THA, hút thuốc lá. Phình ĐMC có đường kính lớn hơn 5cm thì cần can thiệp sửa chữa.

Phình tách ĐMC

Có tới 80% bệnh nhân bị phình tách ĐMC có THA. Cơ chế gây phình tách ĐMC bao gồm kết hợp cả tác động của sóng mạch tăng và tiến triển của vữa xơ động mạch. HA càng tăng thì bệnh nhân có nguy cơ bị phình tách ĐMC càng cao.

Phình tách ĐMC có thể bị ở ĐMC lên (đoạn gần hay týp A), loại này cần phải phẫu thuật, hay ĐMC xuống (đoạn xa hay týp B), loại này thường chỉ cần điều trị nội khoa. THA là nguyên nhân thường gặp nhất gây phình tách ĐMC đoạn xa.

Bệnh mạch máu ngoại biên

THA là yếu tố nguy cơ chủ yếu của bệnh mạch máu ngoại biên. Điều này rất quan trọng vì hai lý do: thứ nhất nó gây ra các triệu chứng đau cách hồi, thứ hai nó là yếu tố nguy cơ cao của các biến cố tim mạch. Một thông số được chấp nhận là chỉ số áp lực cổ chân- cánh tay (ABI) < 0,9. Chỉ số này liên quan chặt chẽ với các yếu tố nguy cơ của bệnh vữa xơ động mạch như HA, hút thuốc lá, cholesterol máu, đái tháo đường và một yếu tố cực kỳ quan trọng đó là tuổi tác. Một nghiên cứu cho thấy yếu tố nguy cơ quan trọng nhất là tuổi tác, sau đó là HA và hút thuốc lá. Chỉ số ABI dự báo đột qụy chính xác hơn bệnh ĐMV. Việc phát hiện bệnh mạch máu ngoại biên nhắc nhở chúng ta cần phải tìm các bệnh vữa xơ động mạch ở các bộ phận khác, ví dụ như có tới 60% bệnh nhân có bị vữa xơ nặng ĐMV, bệnh mạch máu não, hay cả hai. Trong khi đó có tới 40% bệnh nhân bị bệnh ĐMV hay bệnh mạch máu não có bệnh mạch máu ngoại biên. 

Tai biến mạch máu não

Đột qụy là nguyên nhân gây tử vong thứ hai ở nước ta (sau bệnh ĐMV) cũng như trên toàn thế giới, là nguyên nhân hàng đầu gây thiếu hụt thần kinh vĩnh viễn ở người trưởng thành và là nguyên nhân quan trọng nhất làm bệnh nhân phải nhập viện cũng như cần phải chăm sóc lâu dài tại nhà. Tỷ lệ tử vong do đột qụy đã giảm đi trong những năm gần đây nhưng vẫn còn rất cao, đặc biệt di chứng do đột qụy rất trầm trọng ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe cũng như chất lượng cuộc sống của người bệnh.

THA là nguyên nhân chủ yếu gây đột qụy. Khoảng 50% trường hợp đột qụy là do THA, HA càng tăng thì nguy cơ bị đột qụy càng cao. Người bị THA có nguy cơ bị đột qụy cao gấp 3-4 lần so với người có HA bình thường, ngay cả những người có chỉ số HA ở giới hạn cao của bình thường 130/86mmHg cũng có nguy cơ bị đột qụy tăng gấp 1,5 lần.

Gần 80% người bị THA bị đột qụy là do thiếu máu não, do huyết khối tại chỗ gây tắc mạch hay huyết khối từ nơi khác trôi đến gây thuyên tắc mạch. 15% chảy máu trong não và 5% chảy máu dưới màng nhện. Thiếu máu não thoáng qua (TIA) do sự cung cấp máu không đầy đủ gây thiếu hụt thần kinh trong vòng 24 giờ thường do thuyên tắc mạch do các mảng xơ vữa bong ra từ động mạch cảnh hay cục máu đông gây thuyên tắc có nguồn gốc từ tim. Những người này có nguy cơ cao bị đột qụy thực sự.

Người ta thấy rằng các cơn đột qụy thường xảy ra vào lúc sáng sớm, vài giờ sau khi ngủ dậy, khi mà HA đột ngột tăng cao. Mặt khác, những người THA đang được điều trị có HA hạ xuống khi ngủ cũng rất dễ bị nguy hiểm. Cần thận trọng khi sử dụng thuốc hạ HA trong giai đoạn cấp của đột qụy để tránh làm giảm HA quá nhiều gây tổn thương não trầm trọng hơn. Ngược lại, điều trị THA lâu dài là biện pháp hiệu quả nhất để phòng ngừa và tránh tái phát đột qụy.

Biến chứng bệnh thận mạn tính

Có sự liên quan giữa HA với nguy cơ bị bệnh thận giai đoạn cuối, cho dù người đó có chỉ số HA ở giới hạn cao của bình thường (HA tâm thu từ 130-139mmHg và/hoặc HA tâm trương từ 85-89mmHg) so với người có HA tối ưu (dưới 120/80mmHg). Bệnh nhân THA không được kiểm soát tốt có nguy cơ bị suy giảm chức năng thận nhiều hơn. Các bệnh nhân sau NMCT có sự liên quan chặt chẽ giữa mức lọc cầu thận và tử vong do nguyên nhân tim mạch. Bên cạnh đó, các bệnh nhân bị giảm chức năng thận mức độ nhẹ (mức lọc cầu thận dưới 60ml/phút) làm tăng tỷ lệ bị tổn thương cơ quan đích, như phì đại thất trái, tăng độ dày lớp nội - trung mạc động mạch cảnh và vi đạm niệu. Như vậy rõ ràng là bệnh thận mạn tính là một biến chứng quan trọng của THA và làm tăng nguy cơ tim mạch lên đáng kể. Với người phải chạy thận nhân tạo, thì nguy cơ này tăng lên từ 10-30 lần so với người bình thường, đây là nhóm có nguy cơ cao nhất bị mắc các bệnh lý tim mạch. Có 2 ảnh hưởng chủ yếu của bệnh thận mạn tính đến động mạch là tăng tỷ lệ bị vữa xơ động mạch và được cho rằng việc tăng urê máu đã làm vữa xơ động mạch tiến triển mạnh hơn, thứ hai là do hiện tượng tái cấu trúc thành động mạch và làm tăng độ cứng của động mạch và được cho là có mối liên quan với tăng tỷ lệ tử vong.

Trong vài thập kỷ qua chúng ta đã làm giảm rõ rệt tỷ lệ tử vong do bệnh ĐMV và đột qụy nhưng không song song với việc làm giảm tỷ lệ bị bệnh thận giai đoạn cuối, một bệnh đang không ngừng tăng lên. Rất nhiều trường hợp trong số bệnh nhân này là do kiểm soát HA kém, còn những trường hợp khác hầu hết là do đái tháo đường. Bệnh thận và đái tháo đường là hai bệnh có ngưỡng HA cần phải điều trị thấp hơn (130/80mmHg so với 140/90mmHg) những trường hợp khác và sự liên quan giữa HA và các biến cố trên lâm sàng đặc biệt chặt chẽ trong những tình trạng bệnh lý này. Tuy nhiên các nghiên cứu gần đây cho thấy việc giảm HA thật tích cực có lợi ở bệnh nhân đái tháo đường hơn (HA càng thấp càng tốt), trong khi không mang lại lợi ích gì thêm ở bệnh nhân có bệnh thận mạn tính.

PGS.TS. Nguyễn Quang Tuấn - Dự án quốc gia phòng chống bệnh tăng huyết áp - Viện Tim mạch Việt Nam - Sức Khỏe & Đời Sống